Dreg en Diepte

Ergens in December kwam er een berichtje binnen via de Gmail van dit blog. Iemand had een item gelezen, zie http://dregiv.blogspot.nl/2012_01_01_archive.html, en herkende het schema van de ooit in de stuurhut gemonteerde dieptemeter, een KH MS26.

Dregboot in Nederlands Nieuw Guinea
Aan het roer matroos Droog, KH MS26 op achterschot

Die schrijvende dieptemeter, ook echolood genoemd, is in de jaren 50 ingebouwd om de Dregboten ook als peilboot te kunnen gebruiken. Voor die tijd was het een geavanceerd apparaat. Door het automatisch vastleggen van de gemeten diepte op een rol papier, kon sneller en precieser gewerkt worden. De dieptemeter werd gecombineerd met een Decca plaatsbepalings systeem, zodat tegelijkertijd de plek waar de diepte gemeten werd bekend was. De eerste stap naar automatisering in de Hydrografie.

Achterschot stuurhut Dregboot met Echolood

In het Gmail berichtje stond dat het schema erg leek op het schema van de KH MS26 die bij hun aan boord stond. Nu werd de nieuwsgierigheid wel erg groot, tijd voor een afspraak en een diepgaand onderzoek. Het berichtje kwam van de van Versendaal, dus op naar de ZKK'ers in Moerdijk!

Dat er een KH dieptemeter in de Dregboten gezeten heeft, werd voor het eerst duidelijk met de brief die J.C. Kreffer stuurde in November 2009. Daarin legt hij uit waarvoor de Dregboten dienden, en hoe ze hun werk deden.

Illustratie J.C. Kreffer, plaats echolood in stuurhut

De door dhr Kreffer gemaakte illustraties geven een goede indruk van de werkzaamheden. En op de bijgevoegde foto's uit Nederlans Nieuw Guinea komt een aantal maal een KH voor.

Matroos Droog(r) en seiner Weijzig(l) voor de KH in een Dregboot

Voor zover na te gaan, zijn de KH MS26's halverwege de jaren '50 ingebouwd. KH staat voor de fabrikant, Kelvin-Hughes, MS voor Marine Sounder, dieptemeter op zee.
Sommige Dregboten die destijds in Nederlands Nieuw Guinea actief waren, werden net als de moederschepen Snellius en Luymes, uitgerust met Decca plaatsbepaling en KH dieptemeters.

KH MS26 in een lodingssloep van de Luymes of Snellius.

Zelfs een lodingssloep van een van de moederschepen heeft een KH gehad. Met deze systemen kon het uitgestrekte gebied waar gewerkt werd, sneller in kaart gebracht worden.
De dieptemeter bestaat uit een schrijver, een voedingskast, een voetpedaal om een merkteken aan te brengen op het papier, een tacho voor de instelling van de geluidssnelheid en twee potten met zender en ontvanger.

Uit manual v. Versendaal

       Het principe is eenvoudig. Uit een van de potten wordt een geluidspuls uitgezonden richting zeebodem. De reflectie van dat geluid wordt door een ontvanger in de andere pot opgevangen. Geluid gaat door water met een snelheid van ongeveer 1500m/sec. Die snelheid hangt nog wel af van het zoutgehalte en de temperatuur, die moeten dus eerst gemeten worden. Die geluidssnelheid kan ingesteld worden en op een tacho worden afgelezen. 1500m/sec komt overeen met 2800omw/min. Uit de tijd tussen zenden en ontvangen kan dan de afstand tussen de potten en de bodem bepaald worden. Een  rond draaiende wijzer geeft een stroompulsje af vaarvan het moment overeenkomend met de gemeten diepte. Met dat stroompulsje wordt een zwarte markering geschreven op elektrisch geleidend papier. Om te weten op welke plek die diepte opgetekend is, kan met het voetpedaal een markering op het papier gezet worden. Die markering correspondeert dan met een bepaalde plaats, ingemeten met sextanten of bepaald door de Decca.


De potten waren nog in de Dreg IV aanwezig. Meer dan twee zelfs. En aan de huid was te zien dat ze meer dan eens verplaats waren.

Bakboord pot in Dreg IV met links boven litteken oude pot

2e pot aan bakboord, een meter achter de eerste

De potten waren in de loop der tijd verder naar voren en meer naar elkaar toe geplaatst. Daarmee nam de nauwkeurigheid van de metingen toe. Aan bakboord stonden twee potten, één vlak voor het machine kamer schot, en één een meter verder naar voren. Op de potten zat een deksel waar de zender of ontvanger aan hing.

Transducer pot

De deksel moest er ook voor zorgen dat de vloeistof in de pot, nodig voor een betere geleiding van het geluid, in de pot bleef. Volgens de handleiding van de van Versendaal zat er water met anti-vries in de potten, maar dunne olie is ook wel genoemd. De krachtige geluidspuls ging dwars door de huid van de Dreg heen, 7mm staal. Bij de van Versendaal, een houten mijnenveger, zal een koperen plaat gebruikt zijn om demping van de puls in het hout te voorkomen.
Bij de Dreg zijn de potten geplaatst voor een optimale werking. Dat dat ook tot minimale toegankelijkheid voor de schilder zorgde, werd pas na 60 jaar vastgesteld, toen de huid achter een van de potten "op" was.

Bakboord pot na naaldenbikhameren, snelcement houdt de boot droog

Tegen de achterwand van de stuurhut heeft de schrijver gehangen. Als je ziet hoe groot die is in de van Versendaal, dan vraag je je af of de stuurhut van de Dreg niet beter wat ruimer opgezet had kunnen worden.

KH MS26 in de van Versendaal

En dan kwam de voedings kast er nog bij, die nog iets groter is. Op een Dreg was zeker geen plaats meer voor de aluminium instructie plaat, die de van Versendaal nog wel naast de schrijver heeft hangen.

Instructie plaat

De dieptemeter moet voor zijn tijd een technologisch hoogstandje geweest zijn. Nieuwe technologie gecombineerd met hoogwaardige productie methoden. Voor een horlogemaker moet het openen van de kast met de schrijver een moment van herkenning zijn. De onderdelen zien er uit of ze met de grootste zorg gemaakt zijn. De kosten voor een systeem zullen dan ook aanzienlijk geweest zijn. De winst zal ongetwijfeld geweest zijn dat de peilingen sneller en betrouwbaarder tot stand kwamen.

De binnenkant van de schrijver met roterende
wijzer en de kontactplaat, "vlooienkam",
waar het bevochtigde jodium papier over liep.
Onder de kast is de tachometer nog net in beeld.

In het geval van de Dregboten werden de rollen met papier uit de dieptemeter later met de gegevens van de posities waar gemeten was, aan boord van een van de moederschepen gecombineerd tot een z.g. Minuutblad, dat de basis vormde voor de latere zeekaart.

Voorbeeld van een scan met een KH MS26. Duidelijk te zien is de ronde beweging van de roterende pen. Boven  aan is de markering van het voetpedaal te zien, na ongeveer elke afgelegde 250m. De scan is gemaakt in 1969  door de Canadese  Geologische dienst in het Mackinac Basin, Ontario. De verschillende sedimentlagen zijn zelfs te onderscheiden.                                                                                                                                           

In December kwam er een mailtje, en in Maart werd er aan boord van de van Versendaal gekeken. Moerdijk is een heel eind van Groningen, maar het was de reis meer dan waard. Zeker ook door de hartelijke ontvangst aan boord en de deskundige uitleg. Joris Rietveld, bedankt voor je mailtje, jullie gastvrijheid en de meer dan prima soep!